Zimanê Kurdî: Rewşa Wextê û Dîrokê Wî (Parçêye 3)

This is the translation of part 3 of my and Federica Minozzi’s article on the Kurdish language! To read the English version, click here!

Click here to read the Kurdish translation of Part 1!

Click here to read the Kurdish translation of Part 2!

Celadet Alî Bedirxan û Kovara Hawar

Di dawiya Imperatora Osmanî de, kolonîzasyon û têkilîkirina welatî biyanî serwerdana Rojhilatê Navîn kiribû. Di sedsala 19’an de, ev imperatorî ji xwe yê berê dur bûbû û ji bo mayînê xwe aborî, dest bi qerz girtinê ji hêzên Rojavayê kiribû—wekî Brîtanya. Ew kêmasîya Imperatora Osmanî wisa kiribû ku dewletên mezin wekî Brîtanya û Rûsya bawer bûn ku divê  dewlemendîya Osmanî bi dest xistinê bi dest bînin, û herêmên wê bibin herêmên xwe. Heta destpêka Şerê Cîhanê ya Yekem, tevgerên neteweyî ya Ewropî û xwezîyen kolonîzasyonê hevreketin, û welatên Rojhilatê Navîn hatin girtin di alozî de. Netewperweriya Tirk di nav imperatoriyê de xwe nîşan da, li gel tevgerên neteweyî yên gelên din ên nav wê, ku hemî xwestin welatên xwe ava bikin—wekî neteweyên Ewropî. Ev tevgerên neteweyî rê da ku dijwarî di nav Kurd û Tirkan de zêde bibe—ev jî xebatên zêde bû ku çanda Kurdî bidomîne.

Malbata Kurdî ya Bedirxan bi awayek girîng bi van serpêhatîyên hat gûhartin. Di sedsalên 19’an û 20’an de, ew pêşkeftinên çandî û neteweyî bi dest xistin ku mafên Kurdan biparêzin. Bedirxan Beg—serokê Botanê û serê vê aşîretê—di sala 1847’an de ji hêla Osmaniyan ve hat rakirin û wî hat veguhêzandin li ser Kirît. Ji ber vê yekê, bandora berê ya malbata Bedirxan jî winda bû. Her çiqas Osmaniyan di sala 1858’an de vegerîna Bedirxan Beg qebûl kirin, bandora berê ya malbatê wî girtin nedaye. Her wiha, bi zêdebûna netewperweriya Tirkî a di demê Şerê Cîhanê ya Yekem de, nîşaneka vekirî hat çêkirin: Kurdî û çanda kurdî di ber bilindbûna dewletê neteweyî ya Tirk de, hêdî hêdî diqewimin. Di nava tevgera neteweyî û berxwedana zindîman de, lazim bû Kurd bibihêzin ku mafên xwe di vê bêdengî de biparêzin, da ku çanda wan jî bidomîne û neyê jêbirin.

Nevî Bedirxan Beg—Celadet Alî Bedirxan—êdî şîrove kir vê pirsgirêk: mafê kurdan ya berdest bûnê. Ji bo ku zimanê Kurdî bigihîne nivîs û zimanê nûjen, ew Alfabeya Latînî bo Kurmancî çêkir. Piştî wî, ew gramera kurmancî jî standerd kir di pirtûka xwe de: Bingehên Gramera Kurdmancî. Kovara wî, Hawar, bi sala 1932’an de belav bû û vê alfabeyê pêşkeş kir. Hawar çavkaniyekê ya girîng ji bo çanda Kurdî û dîroka Kurdan bû. Xebata Celadetê Alî bû bingeh ji bo ziman û nasnameya Kurdî—ku çanda Kurdî her tim bimîne, û bihêle ku Kurdan bigerin agahdar li ser nasnameya xwe, dema ku dewletên din hewl dan ku wî jê bibin.

Tecrûbeyên Celadet Alî pêşîyên jî  nîşan da wî ku parastina ji zimanê û nasnameya kurdî pêwîst bû. Wî dît ku karên bavê wî—Emin Alî Bedirxan—yanî xebatên Cemiyeta Têkoşîna Kurdistanê yê wî bi dawî hatin, dema ku tevgera Ciwanên Tirkî bi dest hat û li dijî civakên kurdî qanûn daye. Dema ku Komara Tirk di sala 1923’an de hate damezrandin, rêberên Tirk zimanê kurdî qedexe kirin û her cure xebatek bo kurdan qedexe kirin. Di sala 1925’an de, Şêx Seîd li dijî hikûmeta nû şer kir, lê bi dawî hate girtiyê û hat kuştin. Celadet dît ku her tişt li dora kurdan diqewime, û çawa her tişt ji destê wan derkeve.

Di vê dema warê de, Celadet hewl da ku parçe-parçe ya nasnameya Kurdî bi hev re kom bike. Di sala 1919’an de, wî têkiliyê çêkir bi Brîtanyayê û bi Lejtenant-Kolonel Edward Noel re civîn kir, wextê ku ew herêmê dîtibû, bi hêvîya ku Noel serhildaneke kurdî qebûl bike. Lê Brîtanya alîkarî neda. Komara Tirk jî di demê ku Celadet li Almanya bû, fermana mirinê li ser wî da. Celadet jî bi teşkîlata Kurdî ya Xoybûn beşdarî Serhildana Ararat kir, lê ev jî di sala 1930’an de hate şikestin. Wî ji welatê xwe hate kuxiya, û daxwazên wî bo piştrastîya Kurdan ji Brîtanya û Îran jî hatin redkirin. Pişta vê yekê, ew di sala 1931’an de çûye Sûriyê, û bo xebata zimanê  û çanda Kurdî gelek tevkarî kir. Hingê ew bala ji xebata xwe ji tevgera çekdar heta avakirina fikirina ya neteweyî çêgûhere.

Bi rastî, karê Celadet Alî li ser kovara Hawar û alfabeya Latînî ya Kurdî ji şer û siyaseta xwe ,bo mayîna çanda kurdî, zêde vêketinî  bû. Her çiqas Kurdan dikaribûn berxwedana xwe bendewam bikin, bê hem delîla bo mafên xwe ya hebûna wiha bikin. Dîroka wan jî ku li ser sedema wan bo berxwedana xwe şehîd bike, ew jî dikaribû winda bibe. Dema ku Celadet alfabeya kurdî standerd kir û wî bi kovara Hawar zimanê kurdî derxist ser rû, niha Kurdan dikaribûn bi awayê zimanê xwe delîla bo nasnameya xwe bidin. Heke wî ev xebat nekirî bû, dibe ku Kurdan zimanê û dîroka xwe jê bifikrin. Zimanê Kurdî dikaribû bi awayekî xwarin de bimîne—weke di dema Ehmedê Xanî de, ku zimanekî hindik rola kêm hebû, lê zimanên din di pêşîyê de bikaranîn.

Karên Celadet Alî Bedirxan ji bo zimanê kurdî, di nava cudahî bi xwebata xwe ya şer û siyaset de, nîşan dide gotina ku: “Pênûsê zêdetir xurt e ji şemşerê.” Ew xebat li ser zimanê kurdî rêyeka çêkir ku kurd bi zimanê xwe nasnamêya wan nas bikin. Zimanê wan nexşe ya nasnameya wan bû —ne tenê awayekê ku bi hev re diaxivin. Ev rastîye ku ziman nasname ye, pişta demê ya karê Celadet, di nav dijwarî û dema me yên berê û îro jî, Kurdan bi vê ramanê bendewam dikir.